کتابت

به گزارش شاهد جوان، اما کاتب به چه کسی می‌گفتند؟ وقتی از کاتب‌ها حرف می‌زنیم، هنوز تا اختراع دستگاه تایپ صدها سال فاصله داریم، چه برسد به اولین ماشین‌های چاپ! پس کاتب‌ها تمام ابزاری که در دسترس داشتند، یک قلم بود و جوهر و با همین دو،  هزار هزار خط را تحریر می‌کردند. در آن زمان که مکتب رفتن باب نبود و درواقع فقط مختص اشراف و طبقات اجتماعی بالا بود، عده‌ای از افراد باسواد که از همین طبقات بالای اجتماعی بودند، وظیفه کتابت را در دربارها به عهده داشتند؛ از جمله کاتبانی که تاریخ‌نویس برجسته تاریخ ادب فارسی است می‌توان به ابولفضل بیهقی، نویسنده کتاب تاریخ بیهقی اشاره کنیم.

کاتبان کسانی هستند که به خاطر وجود آن‌ها بسیاری از متون تاریخی و ادبی تا به امروز حفظ شده‌اند، چراکه آن‎‌ها خط به خط متون مکتوب شده را نیز دوباره و دوباره بازنویسی می‌کردند تا مبادا تنها یک نسخه از کتابی که موجود است از بین برود و دیگر دست نسل‌های بعد به جایی بند نباشد؛ از این رو است که گاهی تفاوت و اختلاف‌های جزئی میان نسخه‌های مختلف متون وجود دارد، چرا که هرکس به دستخط خود نوشته و ممکن است کلماتی را به عمد یا ناخواسته پس و پیش کرده باشند و چیزی را حذف یا اضافه کرده باشند.

در گذشته کاتب، دبیر، یا منشی به کسانی گفته می‌شد که کارشان نوشتن بود. البته تفاوت این کاتبان با نویسندگان امروزی بسیار زیاد است. امروزه نویسندگان متنی را می‌نویسند که حاصل ذهن خودشان یا تحقیقاتشان است اما در گذشته کار اصلی کاتبان نوشتن متونی بود که از گذشته به دستشان می‌رسید. در گذشته مانند امروز سوادآموزی رواج نداشت، بلکه تنها گروه کوچکی از مردم امکان آموختن خواندن و نوشتن داشتند. کاتبان متون را دوباره و دوباره می‌نوشتند تا چندین نسخه از آن متون حفظ شود.

تا پیش از اختراع خط، تنها امکان رساندن پیام‌ها گفتن بود. این سختی‌هایی ایجاد می‌کرد. انسان‌ها نمی‌توانند سخنانشان را به کسانی که در جایی بسیار دور حضور دارند برسانند. همچنین سخنان تنها در همان زمان شنیده می‌شوند و نمی‌توان حرف‌ها را برای چندین نسل حفظ کرد. بشر چندین هزار سال اینگونه زندگی کرد تا آن که حدود پنج هزار سال پیش، در سرزمین بین‌النهرین برای اولین بار استفاده از علائم برای نشان دادن، حفظ، و جابجایی سخنان استفاده شد. این علائم با شیئی نوک‌تیز روی لوح گلی یا سنگ حک می‌شدند و به علت شکل میخ‌مانندشان خط میخی نامیده می‌شدند. در ابتدا خط میخی تنها برای حساب‌و‌کتاب‌های تجاری استفاده می‌شد اما مدتی بعد انسان‌ها دریافتند که می‌توانند از کتابت برای حفظ اشعار، قوانین، و دیگر نوشته‌ها استفاده کنند. از همین زمان بود که عده‌ای نوشتن را به عنوان پیشه خود انتخاب کردند. دربار همه شاهان نیاز به همکاری کاتبان داشت تا حساب‌ها، فرمان‌ها، قوانین، و مکاتبات را ثبت کنند. حدود سه هزار سال پیش منظومه حماسی گیلگمش نوشته شد و آغاز چیزی شد که امروزه آن را ادبیات می‌نامیم. وجود نسخ مختلف از گیلگمش گواهی است بر وجود کاتبان در آن دوره. ادیان نیز نقش مهمی در گسترش حرفه کتابت داشتند و در بسیاری از نواحی کاتبان دست کمی از روحانیان و کاهنان نداشتند. نهادهای دینی برای حفظ متون مقدس نیاز به کاتبان داشتند. متونی که حفظشان بدون کوچک‌ترین غلطی برای مؤمنان بسیار مهم بود.

در طول چندین هزاره، نوشتن بسیار متحول شد اما همچنان نیاز به کسانی که متون را نگهداری و رونویسی کنند باقی ماند. حدود هزار سال پیش در بیشتر جهان شناخته‌شده کتابت رواج داشت. در اروپای قرون وسطی کاتبان از قلم پر استفاده می‌شد، در ایران قلم نی و در چین قلم مو.

کار کاتبان کار بسیار حساسی بود. آنان باید آنچه را که به دستشان می‌رسید با نهایت دقت به آیندگان انتقال می‌دادند. قطعاً گاهی اشتباهاتی هم اتفاق می‌افتاد. گاه نسخه‌ای که به دست کاتب می‌رسید نارسایی‌هایی داشت. گاه هم کاتب که می‌خواست سریع‌تر بنویسد متنی ناخوانا می‌نوشت. بعضی مواقع هم کاتب با چند کلمه ناآشنا مواجه می‌شد و به جای آن کلماتی را که خودش بلد بود می‌گذاشت. به همین دلایل از بسیاری از متون کهن چندین نسخه به دست ما رسیده است و دریافتن این که کدام نسخه درست است گاه بسیار سخت است.

پس از اختراع چاپ در حدود ششصد سال پیش، حفظ متون با چاپ آسان‌تر شد و تدریجاً پیشه کتابت منسوخ شد. امروزه تنها کسانی که متونی که به دستشان می‌رسد را با دست خود می‌نویسند خوش‌نویسان هستند. بااین‌حال میراث کاتبان، انبوه متون کهنی که از صدها و هزاران سال قبل به دست ما رسیده‌اند، هنوز هستند و ما هنوز مدیون کار بزرگ و طاقت‌فرسای کسانی هستیم که در تمام عمر خود به نوشتن دوباره و دوباره متونی که از پیش به دستشان رسیده بودند پرداختند.

هنوز هم عریضه‌نویسان که به مردم در نوشتن نامه‌های حقوقی کمک می‌کنند کاری شبیه به کاتبان دنیای کهن انجام می‌دهند. تایپیست‌ها هم که با انتقال متون دست‌نویس به کامپیوتر باعث دوام بیشتر آن‌ها می‌شوند راه کاتبان را ادامه می‌دهند. حفظ و انتقال متون هرچند آسان‌تر شده است، هنوز هم کار گروهی از انسان‌هاست.

دفعه بعدی که یک شعر یا متن کهن را می‌خوانید به زحمت کاتبانی که آن را در طول نسل‌ها رونویسی کردند فکر کنید.

نویسنده: محمدعلی قربانی

انتهای مطلب/