مردی از تبار و محبت و عشق
چنانکه نقل است، مولای متقیان علی (ع) در مسیر حرکت از کوفه به صفین بر تپه‌های بابل روی تل بزرگی ایستاد و اشاره به بیشه و نیزاری نمود و این سخن را فرمود:«اینجا شهری است و چه شهری !...
اصبغ بن نباته از یاران نزدیک حضرت عرض کرد:«یا امیرالمومنین! می‌بینم از وجود شهری در اینجا سخن می‌گویی، آیا در اینجا شهری بود و اکنون آثار آن از بین رفته است؟»
حضرت فرمود:«نه! ولی دراینجا شهری به وجود می آید که آن را «حله سیفیه» می‌گویند و مردی از تیره بنی‌اسد آن را بنا می‌کند و از این شهر مردمی پاک سرشت و مطهرپدید می‌آیند که در پیشگاه خداوند مقرب و مستجاب الدعوه می‌شوند.»
در شب 29 رمضان 648 ه . ق در این شهر فرزندی ازخاندانی پاک سرشت ولادت یافت که ازمقربان درگاه باری تعالی قرار گرفت. مادرش بانویی نیکوکار و عفیف، خواهر محقق حلی و پدرش شیخ یوسف سدیدالدین از دانشمندان و فقهای عصر خویش در شهر فقاهت، حله بود. حسن بن یوسف پس از آموختن کتاب وحی و خط، کم کم آمادگی فراگیری دانشها را در خود تقویت نمود و در مراحل اولیه تحصیل، مقدمات علوم را در محضر پدر فاضل و فقیه خود آموخت و به سبب کسب فضیلتها و نیکیها در سنین کودکی به لقب «جمال الدین» (زینب و زیبایی دین) در بین خانواده و دانشمندان مشهور گشت. جمال الدین حسن در محضر فقها، متکلمان و فلاسفه والامقام با کمال ادب زانو زد و از روح بلند معنوی و اخلاق و دانش آنان بهره کافی برد. هنوز مدت زمانی از تحصیلش نگذشته بود که با ذوق سرشار خدادادی و علاقه وافر، به تمام دانشهای بشری مانند فقه و حدیث، کلام و فلسفه، اصول فقه، منطق، ریاضیات و هندسه مسلط گشت. آوازه فضل و دانش وی به سرعت در سرزمین حله و دیگر شهرها پیچید و در مجالس درس و محیط فرهنگی نام مقدسش را به نیکی و احترام یاد می‌کردند و «علامه» اش می‌خواندند. علامه حلی در شهر حله حوزه درس تشکیل داد و علاقمندان و تشنه کامان معارف و علوم اهل بیت (ع) از گوشه و کنار جذب آن شدند. یکی از دانشمندان می‌گوید:«علامه حلی نظیری ندارد نه پیش از زمان خودش و نه بعد از آن.» پس از رحلت محقق حلی مرجعیت شیعیان به علامه حلی منتقل گردید و این بار امانت الهی بر دوش با کفایت او گذاشته شد. بدین سبب به لقب مقدس و شریف «آیت الله» مشهور گردید؛ که در آن روزگار تنها او به این لقب خوانده می شد و هر کس آیت الله می‌گفت منظورش علامه حلی بود. علامه حلی پس از یک دهه تلاش و خدمات ارزنده فرهنگی و به اهتراز در آوردن پرچم ولایت و عشق و محبت خاندان طهارت (ع) در سراسر قلمرو مغولان در ایران، در سال716 ه.ق.
بعد از مرگ سلطان محمد خدابنده، به وطن خویش سرزمین حله برگشت و در آنجا به تدریس و تالیف مشغول گردید و تا آخرعمر منصب مرجعیت و فتوا و زعامت شیعیان را به عهده داشت. چنانکه گفته‌اند: علامه حلی زمانی از نوشتن کتابهای حکمت و کلام فارغ شد و به تالیف کتابهای فقهی پرداخت که از عمر مبارکش بیش از 26 سال نگذشته بود. او در رشته‌های گوناگون علوم کتابهای زیادی دارد که اگر در مجموعه‌ای جمع‌‌آوری شود دایره امعارف وکتابخانه بسیار ارزشمندی خواهد شد. درباره تعداد تألیفات ایشان اختلاف است. علامه حلی خود در خلاصه الاقوال 57 اثر برای خودش ذکر می کند. سید محسن امین در اعیان شیعه می نویسد " تألیفات علامه بیش از یکصد کتاب است و من 95 کتاب او را دیده ام که بسیاری از آنها چندین جلدند. همچنین می گوید کتاب الروضات آثار علامه را حدود هزار کتاب تحقیقی دانسته است". میرزا محمد علی مدرس نیز در ریحانه الادب 120 و کتاب گلشن ابرار حدود 110 اثر برای علامه نام برده اند. آنجا که در ارتباط با آنان قلم بر صفحه کاغذ می‌گذاشت با اخلاص برخاسته از اعماق جانش چنین می‌نگاشت:
«بزرگترین سرچشمه دوستی و محبت اهل بیت عصمت و طهارت (ع)، اطاعت و پذیرش حکومت و ولایت آنهاست و قیام برهمان شیوه‌ای که آنان ترسیم کردند...»
«سفارش می‌کنم به محبت و عشق ورزی به فرزندان فاطمه زهرا (س)، چون آنان شفاعت کنندگان ما هستند در روزی که مال و فرزندان برای ما سودی نخواهند داشت...»
علامه به پیروی از مولا و مقتدایش امیرالمومنین (ع) نواحی وسیعی را با مال و دست خود آباد کرد و برای استفاده مردم وقف نمود و این یکی از فضیلتهای او بود. شب جمعه که فرا می‌رسید بوی تربت مقدس اباعبدالله الحسین(ع)و عشق زیارت حضرتش، علامه را بی تاب می‌کرد و از حله به کربلا می‌کشاند.
از این رو هر هفته روزهای پنجشنبه به زیارت مولا و آقایش می شتافت.
در21 محرم سال 726 ه.ق مرجع تقلید شیعه، فقیه وعارف فرزانه، ستاره پر فروغ آسمان علم و فقاهت، آیت الله علامه حلی دار فانی را وداع گفت و روح ملکوتی اش به سوی خدا پرواز کرد.
پیکر پاکش در نجف تشییع گردید و در جوار بارگاه ملکوتی مولای متقیان علی (ع) به خاک سپرده شد.
